Jak wymawiać ą i ę?

Jak wymawiać ą i ę? To pytanie zadaje sobie wielu użytkowników języka polskiego, choć mogłoby się to wydawać dość proste i intuicyjne, jednak wymowa głosek nosowych ą ę stanowi wyzwanie., Czasem niepoprawna artykulacja tych dźwięków wynika z nieświadomości, a innym razem jest skutkiem przesadnej dbałości o poprawność, co prowadzi do zjawiska hiperpoprawności. W zależności od pozycji w wyrazie oraz sąsiedztwa fonetycznego, mogą one przyjmować różne realizacje dźwiękowe (pojawiać się w pełnej nosowości, częściowej nosowości lub nawet całkowicie odnosowione). Niepoprawna i niedbała artykulacja głosek ą i ę skutkuje błędami komunikacyjnymi i negatywnie wpływa na odbiór wypowiedzi. Z kolei nadmierna dbałość o nosowość może prowadzić do hiperpoprawności, która sprawia, że mowa brzmi nienaturalnie i pretensjonalnie. W tym artykule przedstawię szczegółowe zasady wymowy głosek ą i ę oraz najczęstsze błędy, jakie popełniają mówcy, a na koniec specjalny zestaw: ćwiczenia na hiperpoprawność.

Głoska Ą

Samogłoskę ą artykułujemy zbliżając usta do pozycji dla dźwięku o, przy czym pod koniec fonacji tylna część języka wykonuje delikatny ruch, powodujący wzmocnienie nosowości. Kluczowe jest, aby nie angażować warg – najczęstszy błąd polega na zaokrąglaniu układu ust oraz mocnym przymykaniu ich co uniemożliwia prawidłową artykulację głoski ą.

Pełna nosowość ą występuje:

w wygłosie wyrazów: idą, robią, chcą, wezmą, jedzą;
przed spółgłoskami: w, f, z, s, ż, sz, ś, ź: wąski, wąwóz, kąsać, kąśliwa, związać, przesiąść, wąż, krążyć.

Jak wymawiać ą i ę? Różne warianty czytania głoski ą

Ą jako OM

Głoska ą w śródgłosie przed spółgłoskami wargowymi (p, b) należy artykułować jak „om”.

Przykład:

kąpać → [kompać]
dąb → [domp]
rąbać → [rombać]
trąba → [tromba]
ziąb → [ziomp]
rąbek → [rombek]
wystąpienie → [wystompienie]

Ą JAKO ON

Głoska ą w śródgłosie przed spółgłoskami: d, t, cz, dż, wymawiamy jako „ on”.

Przykład:

kąt → [kont]
włączać → [włonczać] (nigdy włanczać!)
rączka → [ronczka]
sąd → [sont]
wątpić → [wontpić]
błąd → [blont]
plątanina → [plontanina]

Ą JAKO OŃ

W języku polskim głoska “ą” przed spółgłoskami ć, dź jest realizowana jako “oń”. Jest to wynik dostosowania artykulacyjnego, które ułatwia płynność wymowy i naturalne przejście między dźwiękami.

Przykłady:

bądź→[bońć]
wziąć→[wziońć]
zdjąć→[zdziońć]

Ą JAKO TYLKOJĘZYKOWE ON [oŋ]

Ą Przed spółgłoskami tylnojęzykowymi, czyli g, k należy artykułować jako tylnojęzykowe on [oŋ], które należy wypowiadać w sposób zbliżony do naturalnego brzmienia głoski „n” w słowie „bank”. Specyfika tylnojęzykowego ŋ polega na artykulacji głoski tylną częścią języka, czyli zupełnie inaczej niż standardowo wypowiada się głoskę n, gdzie źródłem artykulacji jest czubek języka umieszczony tuż za górnymi jedynkami.

rąk → [roŋk]
mąka → [moŋka]
mądrze → [mondrze]
łąka → [łoŋka]
krąg → [kroŋk]
siąkać → [sioŋkać]

Głoska Ę

Wymowa “ę” rozpoczyna się podobnie jak artykulacja “e”, jednak pod koniec dźwięku część środkowa języka unosi się, podczas gdy jego czubek pozostaje przy dolnych zębach. Równocześnie następuje delikatny, przymykający ruch żuchwy – wiele osób błędnie wykonuje tu ruch kolisty, podczas gdy powinien on być prosty.

W wielu sytuacjach, zwłaszcza w wygłosie (na końcu wyrazu), “ę” traci nosowość i realizowane jest jako zwykłe “e”, co jest zgodne z normą językową. Podobnie jak “ą”, głoska “ę” może zmieniać swoją formę w zależności od sąsiedztwa fonetycznego, dostosowując się do otaczających dźwięków w celu ułatwienia artykulacji.

Pełna nosowość ę występuje:

w śródgłosie przed spółgłoskami: w, f, z, s, ź, ś, ż, sz, np. męski, mężczyzna;

Jak wymawiać ą i ę? Różne warianty czytania głoski ę

Ę jako EM

W języku polskim głoska “ę” w środkowej części wyrazu często jest wymawiana jako “em” przed spółgłoskami: p, b, cz

Przykłady:

gołębia→[gołembia]
zęby→[zemby]
tępy→[tempy]
kępy →[kempy]

Ę JAKO EN

„Ę“ przed spółgłoskami: d, t, cz, dż często wymawiana jest jako „en”. Jest to zjawisko fonetyczne, które sprzyja naturalnej artykulacji, harmonizując dźwięk z sąsiadującymi głoskami i ułatwiając płynność wymowy.

Przykłady:

będę → [bende]
tętent → [tentent]
wzięty → [wzienty]
ucięty → [ucienty]
dętka → [dentka]
tęcza→[tencza]
wyręczyć →[wyrenczyć]
którędy →[którendy]

Ę JAKO EŃ

W języku polskim głoska “ę” przed spółgłoskami: ć, dź jest realizowana jako “eń”. Wynika to z naturalnego dostosowania artykulacyjnego, które ułatwia wymowę i sprawia, że dźwięki płynniej przechodzą w kolejne głoski.

Przykłady:

będzie → [beńdzie]
napięcie → [napieńcie]
wzięcie → [wzieńcie]
zajęcie → [zajeńcie]
objęcia → [objeńcia]
rozcięcie → [roscieńcie] (Uwaga! Następuje ubezdźwięcznienie głoski „z”)

Ę JAKO EN Z N TYLKOJĘZYKOWYM [iŋ]

Tylnojęzykowe ŋ (N) należy artykułować z językiem na dnie jamy ustnej, z czubkiem przyczepionym do dolnych zębów i z uniesieniem tylnej części języka bez jakiegokolwiek ruchu ust. Naturalnie takie tylnojęzykowe n mówimy w wyrazie bank (baŋk). Tylnojęzykowe ŋ jest częściowo nosowe, jednakże różni się od standardowej artykulacji głoski ę, nosowość jest zauważalna, lecz nosowy rezonans jest zmniejszony.

Przykłady:

ręka→[reŋka]
pęk →[peŋk]
męka→[meŋka]
długołęka→[długoleŋka]
piękny→[pieŋkny]
węgiel →[weŋgiel]
klękać →[kleŋkać]
dziękuję →[dzieŋkujE]

Ę czytane jako E

W języku polskim głoska “ę” występująca w wygłosie, czyli na końcu wyrazu ulega pełnemu odnosowieniu, co oznacza, że w mowie zanika jej nosowość i jest realizowana jako zwykłe „e”.

Zapamiętaj! Na końcu wyrazu zawsze mówimy e, niezależnie od zapisu. Tak jest poprawnie!

Przykłady:

idę→[ide]
robię→[robie]
widzę→[widze]
piszę→[pisze]
słyszę→[słysze]
kupuję→[kupuje]
lubię cię→[lubie cie]
się→[sie]

Najczęstsze błędy w wymowie ą i ę

Jak wymawiać ą i ę? Wymowa głosek “ą” i “ę” w języku polskim bywa niejednokrotnie źródłem błędów mających swoje źródło w niedokładnej dykcji, bełkotliwej i niedbałej mowie, które są wynikiem zbyt słabej i niekontrolowanej (a nawet przypadkowej) pracy narządów aparatu artykulacyjnego, czyli ust, żuchwy i języka. Błędy w wymowie głosek nosowych ą, ę są także wynikiem braku wiedzy z zakresu poprawnej polszczyzny czy zasad pisowni i ortografii. Niektóre nieprawidłowości powstają na skutek zasłyszenia – mówcy nieświadomie przejmują niewłaściwe brzmienie dźwięków z otoczenia (najczęściej rodziców i opiekunów) i utrwalają je w swojej wymowie. Inne są efektem regionalnych naleciałości, które choć powszechne w danej grupie użytkowników języka, odbiegają od normy ogólnopolskiej. Przykładem może być charakterystyczna dla niektórych gwar zamiana “ą” na “oł” w formach czasownikowych, jak w zdaniu: “Oni to robioł” zamiast poprawnego “Oni to robią” (z pełną nosowością głoski ą).

Najczęstsze błędy związane z wymową “ą” i „ę” dotyczą zarówno niedbałej nosowości – zamieniania głosek nosowych na inne, jak i nadmiernego artykułowania głosek nosowych, czyli „mowa ą ę”

Nieprawidłowa wymowa Ą:

odnosowienie (całkowita redukcja nosowości): idą → ido, jadą → jado, dają → dajo, taką → tako, jedną → jedno
zamiana na oł: chcą → chcoł, kupią → kupioł, wezmą → wezmoł
zamiana na om w wygłosie: dzwonią → dzwoniom, kochają → kochajom, widzą → widzom, powiedzą → powiedzom, taką → takom, są → som
zamiana na on w śródgłosie (tam gdzie powinna zostać zachowana nosowość): wąski → wonski, drążyć → dronżyć, kląska → klonska
artykulacja w śródgłosie on przy n przedniojęzykowym zamiast oŋ (n tylnojęzykowe): łąka → łonka,
hiperpoprawność głoski ą:pojąć → pojąąć (z pełną nosowością) [prawidłowo: pojońć], w sądzie → f sąądzie [prawidłowo: w sońdzie], na początku → na począątku [prawidłowo: na poczontku], wziąć → wziąąć [prawidłowo: wziońć], pieniądze → pieniąądze [prawidłowo: pieniondze]

Nieprawidłowa wymowa Ę:

zamiana na em/en w śródgłosie (tam gdzie powinna zostać zachowana nosowość): męski → menski, języka → jenzyka, węzeł → wenzeł
artykulacja w śródgłosie en przy n przedniojęzykowym zamiast eŋ (n tylnojęzykowe): klękać → klenkać, ręka → renka, tęgi → tengi, dziękuję → dzienkuje,
hiperpoprawność: idę → idęę [z pełną nosowością zamiast: ide], tysięcy → tysięęcy [z pełną nosowością zamiast: tysiency], pod względem → pod wzglęędem [prawidłowo: pod wzglendem], tęcza ŋ tęęcza [prawidłowo: tencza], dziękuję → dzięękujęę [prawidłowo: dzieŋkuje], męczę się → męęczę się [prawidłowo: mencze sie], proszę → proszęę [zamiast: prosze]
dodawanie głoski m na końcach wyrazów: się → siem, chcę → chcem, brzmię → brzmiem, kupię → kupiem

Jak ćwiczyć poprawną wymowę ą i ę w dorosłym życiu?

Jeśli czujesz, że masz trudności z prawidłową artykulacją głosek nosowych ą i ę, to te dwa proste ćwiczenia są idealne dla Ciebie. Przed wykonaniem ćwiczenia koniecznie rozgrzej swój aparat artykulacyjny → ćwiczenia aparatu artykulacyjnego.

Ćwiczenia dla dorosłych na głoski ą i ę.

Ćwiczenie na głoskę ą: Stań przed lustrem i ułóż usta jak do głoski „o”. Powiedz kilka razy „o”, a następnie, nie zmieniając ustawienia warg, spróbuj aktywować tylną część języka, aby pod koniec dźwięku uzyskać rezonans w nosie i wymówić poprawnie „ą”. Unikaj pracy ust, aby nie wytworzyła się głoska „ł”. Jedyny ruch jaki możesz wykonać, to lekki, przymykający ruch żuchwą (zmniejszenie rozwarcia między szczękami). Ćwiczenie powtórz 10 razy. Następnie powiedz powoli i z prawidłową artykulacją słowa: chcą, idą, kupują, zrobią, przyniosą, wezmą, piją, jedzą, odpoczną, nauczą.

Ćwiczenie na głoskę ę. Podobne jak w pierwszym ćwiczeniu stań przed lustrem, ułóż odpowiednio aparat artykulacyjny do głoski „e” , czyli w delikatnym uśmiechu tak, aby były widoczne górne zęby i na szerszym układzie ust. Następnie postaraj się zaangażować język w taki sposób, aby na końcu dodać nosowość do dźwięku z równoczesnym przymknięciem ust (bez zmiany układu ust). Ćwiczenie powtórz 10 razy. Powoli i wyraźnie przeczytaj słowa: męski, klęska, węzeł, język, męskość, mężczyzna, tęsknić, tęsknota, językowy.

Regularna praktyka powyższych ćwiczeń, pomoże w opanowaniu prawidłowej wymowy samogłosek nosowych w sytuacjach, gdy należy artykułować je z pełną nosowością.

Nie wiesz jak prawidłowo mówić samogłoski? Przeczytaj artykuły: Głoska o oraz Głoska e

Hiperpoprawność – błąd czy oznaka elokwencji?

Przesadne podkreślanie nosowości głosek “ą” i “ę” jest zjawiskiem, które, zamiast świadczyć o wysokiej kulturze języka, prowadzi do nienaturalnej i sztucznej artykulacji. W języku polskim istnieją ściśle określone reguły wymowy tych głosek, a ich nadmierne eksponowanie, zwłaszcza w sytuacjach formalnych, może sprawiać wrażenie wymuszonej poprawności, odbieranej niekiedy jako brak płynności w mowie.

Jednym z najczęstszych przejawów hiperpoprawności jest zachowanie nosowości “ę” w wygłosie, mimo że zgodnie z normą fonetyczną powinna ona zanikać i realizować się jako zwykłe “e”. Przykładowo:

idę → ❌ idęę | ✔ ide
widzę → ❌ widzęę | ✔ widze
słyszę → ❌ słyszęę | ✔ słysze
się → ❌ sięę | ✔ sie

Hiperpoprawność tego rodzaju często pojawia się w sytuacjach, gdy ktoś czyta tekst na głos, szczególnie jeśli stara się mówić starannie, ale nie zna dokładnych zasad fonetycznych. W takich przypadkach nadmierne eksponowanie nosowości może wynikać z mylnego przekonania, że wyrazista wymowa podnosi prestiż wypowiedzi. Tymczasem w naturalnej, spontanicznej mowie większość osób unika takiej przesadnej artykulacji, intuicyjnie dostosowując wymowę do norm językowych.

Podobne błędy zdarzają się również w przypadku głoski “ą”, zwłaszcza gdy zamiast dostosować jej wymowę do sąsiednich dźwięków, mówca próbuje wymówić ją z pełną nosowością tam, gdzie w mowie potocznej naturalnie głoska ą jest zamieniana na om, on lub oŋ.

Choć dbałość o poprawność językową jest cechą godną pochwały, nadmierna staranność prowadząca do błędów hiperpoprawnościowych nie jest oznaką elokwencji – przeciwnie, może sygnalizować brak znajomości zasad wymowy i budować niekorzystne wrażenie przesadnej sztuczności. Warto więc pamiętać, że w języku polskim naturalność artykulacji nie oznacza niedbałości, lecz zgodność z powszechnie przyjętymi normami fonetycznymi.

Polecane artykuł: Jak sprawdzić jaką się ma dykcję? oraz test dykcji online